نگاهی به پدیده دولت در ایران معاصر
کرونا شرط تشدید یا تعدیلِ دولتِ متورم
این فضا به دولت می‌گوید باید به این سمت حرکت کند که مردم را در فعالیت‌های جاری جامعه مشارکت داده و از حضور و توان و ظرفیت نهفته در جامعه بیش از گذشته بهره‌مند شود.
به گزارش پایگاه اطلاع رسانی ایسکا (پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی) به نقل از روزنامه «فرهیختگان آنلاین»، شریف لک‌زایی،عضو هیات‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی نوشت:
1 _ 12 فروردین هر سال، به‌خاطر اینکه نوع نظام سیاسی جمهوری اسلامی ایران توسط مردم و در یک رأی‌گیری مستقیم پذیرفته و تایید شد، تعطیل و جشن گرفته می‌شود. این جشن البته در میان تعطیلات نوروز خیلی ملموس نیست ولی اصل موضوع واجد اهمیت زیادی است. پیدایش نوع جدیدی از دولت در ایران پس از انقلاب‌اسلامی مشخصه عمده‌ای است که در طول تاریخ ایران تازگی دارد. اینکه برای نخستین بار در تاریخ این مرز و بوم، نظام سیاسی بر آرای مستقیم مردم مبتنی می‌شود و آنان قرار است در بخش‌های مختلف آن، چه به‌صورت مستقیم و چه به‌نحو غیرمستقیم، نقش‌آفرینی کنند، در مبحث ماهیت دولت، نکته کلیدی و مهمی است.
معمولا همیشه دولت برخاسته از آن چیزی است که مردم آن را طلب می‌کنند. از این‌رو در اینجا درباره ماهیت دولت بر این نکته تاکید می‌کنیم که دولت‌ها در عصر جدید عمدتا ساخته و پرداخته آن چیزی هستند که در جامعه شکل گرفته است و به‌طور طبیعی در تداوم و استمرار آن دولت و با توجه به جهت‌گیری‌هایی که در راستای ارزش‌های جامعه است، مشارکت عمده‌ای دارند. با چنین منظری، این ساخت دولت جدید در ایران درواقع با حمایت و پشتیبانی و حضور مستقیم مردم اتفاق افتاد. از این‌رو است که این موضوع باید در تداوم دولت برآمده از این خواسته عمومی همچنان حفظ شود و بتواند به‌صورت مطلوبی ادامه پیدا کند. بنابراین، عدم توجه به مردم و حضور و نقش آنان می‌تواند انحراف اساسی در اهداف و شعارهای انقلاب اسلامی باشد.
اگر در طول تاریخ، حضور مردم در تاسیس یک دولت را بررسی کنیم انقلاب اسلامی ایران بیشترین حجم همراهی مردم را با خود داشت. این حضور مردم بود که با دمیدن بر تنور انقلاب و اوج‌گیری تظاهرات به رهبری حضرت امام خمینی(ره) توانست نظام سیاسی پیشین را از بین ببرد و نظام سیاسی جدیدی در ایران به وجود بیاورد که در قالب «جمهوری اسلامی» استقرار یافت. از این منظر رهبری مورد قبول و حضور و نقش مردم باعث این تغییر شد و اگر این حضور و نقش مردم دچار چالش و کم‌رمق شود و مورد توجه قرار نگیرد طبیعتا در ادامه با کاهش مشروعیت و اقتدار مواجه می‌شود. علاوه‌بر اینکه این موضوع می‌تواند آسیب‌های جدی بر کارآمدی دولت نیز وارد آورد. درنتیجه فاصله‌ها باید ترمیم شود و همچنان مردم اولویت و صاحب نقش و اثر باشند.
بنابراین نیاز به ساختی از دولت داریم که بتواند زمینه نهادمند حضور و نقش مردم را در ساحات مختلف جامعه فراهم آورد و از آن مراقبت و حفاظت کند. با توجه به نحوه شکل‌گیری و پیروزی انقلاب اسلامی و تاسیس جمهوری اسلامی، به‌صورت طبیعی دولت مورد حمایت مردم و برخاسته از حضور و نقش مردم و مشارکت موثر و فعال آنان است که می‌تواند این واقعیت جدید را در جامعه تداوم بخشد و درصدد باشد که خواسته‌های اساسی مردم در انقلاب اسلامی را تحقق بخشد.
دولت متورم به نوعی دولتی غیر مردمی هم تلقی می‌شود زیرا در آن، به‌منظور اداره امور عمومی جامعه، مردم عموما کنار گذاشته می‌شوند و تلاش می‌شود همه‌چیز در دولت خلاصه و به دولت منتهی شود. دولت متورم، کمتر بر این باور است که مردم در اداره امور کشور دارای نقش باشند و مشارکت داشته باشند. از این‌رو دائم به سمت کوچک کردن سهم مردم حرکت می‌کند. درواقع برخلاف آنچه که در دنیا بر دولت حداقلی تاکید می‌شود، در اینجا بر نقش حداقلی مردم تاکید می‌شود و تا حذف مردم از حضور در تمامی امور عمومی جامعه پیش می‌رود. به‌ویژه جلوی بسیاری از حرکات خودجوش و داوطلبانه گرفته می‌شود. همه گوش به فرمان دولت برای فرمان‌های جدید هستند و اراده عمومی تحت‌الشعاع این دستورات قرار می‌گیرد. بارها پیش آمده که به مناسبت حوادثی که در دنیا اتفاق می‌افتد، در ایران به‌ندرت حرکات حمایت‌آمیز یا اعتراض‌آمیز خودجوش به‌وجود می‌آید و بلکه زمانی این اتفاق می‌افتد که نهادهای رسمی در این زمینه اعلام موضع کرده و فراخوان تجمع و راهپیمایی صادر کنند. طبعا این نگاه با آنچه خواست انقلاب اسلامی است کاملا متفاوت است و باید زمینه حضور و مشارکت موثر مردم در عرصه‌های مختلف فراهم شود. در غیر این‌صورت پیدایش مشکلات گسترده و فاصله میان مردم و دولت از نتایج قطعی چنین وضعیتی است. بحران پاندمی کروناویروس البته وضعیت متفاوتی را در جامعه به وجود آورد.
2- درباره بحرانی که کروناویروس بر سر جهان انسانی آورده است می‌توان به شیوه بدبینانه سخن گفته و آن را تحلیل کرد یا اینکه تلاش شود با نگاه خوشبینانه به آن نظر افکنده شود و به‌مثابه یک فرصت به آن نگاه شود تا برخی از خطاها جبران شده و مسیر صحیح‌تری در ارتباط دولت و ملت شکل گیرد. بنابراین مساله‌ای که در اینجا مورد توجه بیشتری است، نظریه دولت و اهمیت و نقش آن در ارتباط با کنترل و مدیریت این ویروس و پیامدهای این حضور مستقیم در فردای پایان کرونا است. جورجو آگامبن ابراز نظر کرده است که کروناویروس شرایط سلطه بیشتر و ایجاد محدودیت بر جامعه را به وجود خواهد آورد. از این رو بعد از پایان بحران کروناویروس همانا دولت‌ها نقش و حضور بیشتری در حوزه عمومی پیدا می‌کنند. تصورم این است که این نگاه در عین اینکه ترسناک است اما به‌نظر خیالی خام است. مناسبات ملت‌ها و دولت‌ها هرگز به گذشته بازنمی‌گردد بلکه ممکن است رویه‌ها و سویه‌های متفاوتی نسبت به اکنون برعهده گیرند که این رابطه را دستخوش تغییرات اندکی کند.
به‌نظر می‌رسد بتوان گفت کنترل و مدیریت فیزیکی و محدودیت بیشتر جامعه اساسا به گذشته تاریخی خود بازنمی‌گردد. اما البته امکان اینکه مدیریت و کنترل جامعه ازطریق فضای مجازی روزبه‌روز گسترده‌تر شده و افزایش یابد، وجود دارد. این موضوع البته ارتباطی با کروناویروس هم ندارد. جوامع با پیدایش فضای مجازی خواه‌ناخواه به این سمت‌وسو حرکت کرده‌اند. اما کنترل‌ها و مدیریت فیزیکی، به غیر از شرایط اضطراری مانند آنچه که اکنون با آن مواجه هستیم، مانند گذشته نخواهد شد و رنگ‌وبوی گذشته را به خود نخواهد دید. امروزه نیروهای امنیتی و انتظامی و نظامی در برخی از کشورها در خیابان‌ها حضور یافته‌اند تا مردم را به سمت‌وسویی هدایت کنند که سلامت آنان کمتر آسیب ببیند اما این وضعیت در فضای پایان کرونا دیگر مشاهده نخواهد شد و چنین حضوری به‌طور قطع از بین خواهد رفت. البته درباره چین گزارش‌هایی وجود دارد که کنترل‌های سخت آن در کنترل کرونا ویروس نیز بیشتر از طریق فضای مجازی انجام گرفته است.
علاوه‌بر این به نظر می‌رسد در شرایط کنونی، حضور فیزیکی چندان موثر و موفق نیست و آنچه افکار عمومی را می‌سازد رسانه‌ها و فضای سایبر است. و البته از عجایب است که تمنا و خواست خود مردم نیز هست. امروزه که بیشتر امور به فضای مجازی وابستگی یافته، مردم خود متقاضی افزایش ارائه خدمات دولت الکترونیک و افزایش سرعت اینترنت برای انجام امور مربوط هستند و درصورتی‌که دولت بخواهد از این طریق شهروندان را مدیریت و کنترل کند، با این زمینه به هدف خود نائل می‌شود. همه می‌دانیم که ستاد ملی سلامت ازطریق غربال‌گری به شناسایی افراد بیمار مبتلا به کروناویروس پرداخت و برخی البته به‌صورت داوطلبانه به این خواسته تن دادند. درواقع اهمیت توجه به مسأله سلامت باعث شد که غربال‌گری شهروندان به‌نحو گسترده‌ای انجام شود. از این رو مراقبت‌ها و کنترل‌ها و نظارت‌ها با بهره‌گیری از فضا و اهرم‌های مجازی به‌نظر و به‌احتمال زیاد در کشورهایی که ادعای دولت حداقلی داشته و دارند می‌تواند افزایش پیدا کند.
این در حالی است که در کشورهایی مانند ایران ما با پدیده دیگری هم مواجهیم که در شرایط بحرانی کروناویروس اکنون مواجهه‌های بیشتری نیز با آن پیدا کرده‌ایم و آن اینکه برخورداری از فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی در ایامی که ویروس کرونا وارد جامعه ما شده به‌نحو چشم‌گیری افزایش پیدا کرده و زمینه‌های بهره‌برداری از فضای مجازی در ایران بیش از پیش شده است. درواقع در ایران به سمت‌وسویی حرکت می‌کنیم که استفاده از اینترنت و فضای سایبر فارغ از اینکه می‌تواند به مثابه اهرم‌های نظارتی و کنترلی و مدیریتی از سوی دولت نیز به‌کار رود، روزبه‌روز در حال گسترش است. برای همین طبیعتا پس از پایان کرونا با فضایی مواجهیم که شاید بتوان در آن جامعه الکترونیک را در نسبت یا دولت الکترونیک بیش از پیش مشاهده کنیم. جامعه الکترونیک در معنایی که از آن مراد می‌شود این است که حضور مستقیم و فیزیکی افراد برای انجام امور روزمره و جاری زندگی‌شان در سطح جامعه به‌شدت کاهش پیدا می‌کند و این امور بیشتر از طریق فضای مجازی انجام خواهد گرفت. حتما توجه داریم که این امور غیر از اموری است که دولت در فضای دیجیتالی شکل داده و پاره‌ای از امور را براساس آن پیش می‌برد و به ارائه خدمت می‌پردازد.
بنابراین ما هر روز بیشتر از گذشته به سمتوسوی این فضا حرکت می‌کنیم که در آن امکان بهره‌گیری از فضای مجازی هم برای مردم و ارائه خدمات از طریق فضای مجازی گسترش می‌یابد و هم بسیاری از امور به‌خصوص در عرصه‌های تجاری، خدماتی و حتی آموزشی ازطریق فضای مجازی قابلیت ارائه پیدا می‌کند. درواقع در این ایام ما با یک تجربه جدید به‌صورت بسیار گسترده مواجه شده‌ایم که در آن بهره‌برداری گسترده از فضای تجاری و ارائه خدمات مختلف و حتی آموزش در فضای مجازی به‌صورت گسترده در حال شکل‌گیری و تثبیت است. در این ایام شاهد هستیم که دانشگاه‌ها و آموزش‌وپرورش درحال ارائه خدمات آموزشی ازطریق مجازی هستند که صرف‌نظر از تبعات آن، به‌نظر، تحولی بسیار عظیم است که طبیعتا پیامدهای مختلف تربیتی برجای خواهد گذاشت. فضایی که قبل از بیماری کوویدـ۱۹ با آن مواجه نبودیم و معلوم نبود که چه زمان و چگونه به چنین ظرفیت بالایی دست یابیم اما در فضای فعلی این شرایط به‌اجبار فراهم شده است که این فضا می‌تواند به‌صورت موقت به نیازهای گسترده و بر زمین‌مانده جامعه پاسخ دهد. این وضعیت در فضای پس از خاتمه بحران کروناویروس هم می‌تواند به‌صورت پررنگ‌تری تداوم پیدا کند و نهادینه شود. این وضعیت -چنانکه ذکر شد- دوسویه است. از یک سو مردم خواهان خدمات سهل‌الوصول‌تری هستند و از سوی دیگر دولت از این طریق می‌تواند مدیریت و کنترل بیشتری بر جامعه اعمال کند.
بنابراین عرصه تحول در ارائه انواع خدمات در جامعه به‌ویژه از سطح نظر عبور می‌کند و به سطح عمل گسترده‌ای می‌رسد. دولت درواقع در این بخش نقش بسیار عمده و مهمی برعهده دارد و می‌تواند در هدایت و مدیریت بهره‌گیری از ارائه خدمات از طریق فضای مجازی به‌صورت بسیار مدبرانه‌ای عمل و با تقویت زیرساخت‌های آن، جامعه را در واقع در این تحول همراهی کند. بنابراین به یک معنا صحیح است که ما درواقع در بخش‌های مختلف با یک تحول مواجهیم اما اینجا، این تحول در عرصه نظریه دولت، تحول بسیار عمیقی خواهد بود و ما را در فضایی آموزش می‌دهد که از فضای مجازی بتوانیم امور خودمان را سامان دهیم. طبیعی است که این شرایط ممکن است باعث کاهش یا افزایش تورم دولت شود. اگر در این شرایط امور به مردم واگذار شود و دولت به سیاستگذاری و تسهیل امور بپردازد، به‌نظر از دولت متورم عبور خواهیم کرد اما اگر دولت خود بخواهد به این سمتوسوی حرکت کند شرایط دشوارتری پیش‌روی جامعه خواهد بود.
3- چنانکه آمد، وضعیتی که کروناویروس و تاثیر آن در حکمرانی ایجاد کرده است، با توجه به شرایط ایران، از دیگر کشورها و دولت‌ها تا اندازه‌ای متفاوت است. درواقع در بخش فضای دیجیتالی و آموزش‌های دیجیتالی و برخورداری از ابزار مجازی به‌صورت بسیار گسترده در حال بسط‌یافتن و بهره‌برداری است که -اگر زیرساخت‌های لازم توسعه پیدا کند- به‌نظر با وضعیتی بسیار متفاوت نسبت به قبل از بحران کروناویروس مواجه خواهیم بود. مساله دیگری که اینجا می‌توان مشاهده کرد این است که یکی از اهداف و شعارهای انقلاب اسلامی در این ایام احیا شد. با بحرانی که کروناویروس به‌وجود آورد، نقش و حضور مردم در فضای عمومی جامعه پررنگ‌تر شد. به‌دلیل شرایط خاص کشور و وجود تحریم‌های ظالمانه‌ای که کشور و مردم را در بر گرفته و با توجه به بودجه‌های ناچیز و محدود دولتی، حضور مردم و نقش مردم در فائق آمدن بر این بیماری می‌تواند بسیار موثر باشد.
جامعه طی دو ماه اخیر به‌گونه‌ای تغییر کرده است که تحولات آن را باید در ماه‌ها و بلکه سال‌های بعد ارزیابی کرد اما اجمالا به‌نظر می‌رسد نقش مردم و به‌ویژه فعالیت داوطلبانه -با حضور افراد خیّر، گروه‌های جهادی طلاب، دانشجویان و دانش‌آموزان- به‌صورت بسیار پررنگی درحال شکل‌گیری است. مردم به‌دلیل ناتوانی دولت در مواجهه با کروناویروس و برای اینکه از مشکلات موجود کاسته شود در صحنه حاضر شده‌اند. این حضور در عین حال که بسیار مغتنم و پرخیر و برکت بوده است، نوعی همدلی و همبستگی هم در بخش‌های مختلف و در میان اقشار گوناگون ایجاد کرده است.
نکته با اهمیت دیگر اینکه برخی از نهادها که در قبل از انقلاب و در اوایل انقلاب و به‌ویژه در دوران دفاع مقدس مبدأ و مرجع و محل جوشش و فعالیت مردم بودند دوباره احیا شده و به فعالیت متناسب این روزها پرداخته‌اند. برای مثال نقش مساجد به‌عنوان نقاط کانونی شکل‌دهی به فعالیت‌های جهادی در وضعیت فعلی احیا شده است و مساجد پس از چند روز تعطیلی، با وضعیت مطلوب خود در انسجام‌بخشی به فعالیت‌ها در مقابله با کروناویروس به‌صورت خوبی وارد عمل شدند. این حضور -به‌دلیل اینکه در همه محله‌ها و در همه نقاط کشور از نعمت حضور مساجد برخوردار هستیم- می‌تواند به‌صورت تشکیلاتی و بسیار منسجم و هدفمند ظرفیت داوطلبان برای مقابله با بحران کروناویروس را به‌کار گیرد. برای همین به‌احتمال زیاد موفقیت این گروه‌ها -به‌دلیل اینکه از یک وضعیت باثبات در سطح جامعه و شهرها و محلات و روستاها و مناطق مختلف برخوردارند- زیاد خواهد بود. افزون بر اینکه سایر موسسات مدنی و خیریه و فرهنگی و آموزشی هم به میدان آمده‌اند و ظرفیت عظیمی ایجاد شده است که می‌تواند به بهبود شرایط بحرانی کنونی کمک کند. این فعالیت‌ها یادآور فعالیت‌های اوایل پیروزی انقلاب و دوران دفاع مقدس است. این فعالیت‌های داوطلبانه می‌تواند به تلطیف نقش دولت و تصحیح نحوه حکمرانی موجود هم بپردازد و درواقع تاثیراتش را بر بخش‌هایی از حکمرانی، که در قالب دولت متورم ناکارآمد قابل اشاره است، برجای بگذارد. این فضا به دولت می‌گوید باید به این سمت حرکت کند که مردم را در فعالیت‌های جاری جامعه مشارکت داده و از حضور و توان و ظرفیت نهفته در جامعه بیش از گذشته بهره‌مند شود. می‌شود نتیجه گرفت که حضور مردم در موضوعات دیگری مانند عرصه اقتصاد نیز تحت شرایطی می‌تواند به بهبود شرایط اقتصادی جامعه کمک کند. همین‌طور تشکل‌های دانشجویی، تشکل‌های علمی و تشکل‌های فرهنگی می‌توانند نقش و حضور پررنگ‌تری داشته باشند و با اقدامات خود، نقش مهمی در جامعه ایفا کنند و دولت هم درواقع این نقش را، که خواست اصیل انقلاب اسلامی است، به رسمیت بشناسد و زمینه را برای حضور موثر و مداوم مردم و دیگر جریان‌های مردمی فراهم کند. آنچه که خواست اصیل انقلاب اسلامی و تاسیس «جمهوری اسلامی» در 12 فروردین 1358 است.
روزنامه فرهیختگان یکشنبه سی و یکم فرودین 1399
* نویسنده: شریف لک‌زایی،عضو هیات‌علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
منبع:
روزنامه فرهیختگان یکشنبه سی و یکم فرودین 1399
شریف لک زایی, اخبار پژوهشکده علوم و اندیشه سیاسی
|