يادداشتي از مجتبي فاني رئيس اداره امور پژوهشي پژوهشكده اسلام تمدني؛ آیین حج، آئينه تمام نماي بندگي به گزارش روابط عمومي پژوهشكده اسلام تمدني، مجتبي فاني رئيس اداره امور پژوهشي پژوهشكده اسلام تمدني به مناسب شروع ماه ذي الحجه يادداشتي با عنوان «آیین حج؛ آئينه تمام نماي بندگي» ارائه نموده كه در ذيل آمده است:

در هر جامعه اي با توجه به دين و تفكر غالب بر آن جامعه، مي توان تعاريفي در مورد انسان و نيازهاي مربوط به دست آورد. در آموزه های دینی ما نيز انسان موجودي است كه فطرتش خداجو و خداخواه است.(1) مهمترين هدف زندگي اش عبادت خداي يگانه است(2) و حج گزاري يكي از اركان پنج گانه دين اوست(3) كه ساير عبادات را نيز كمابيش در خود جاي داده است.(4) و از طرفي در روايات آمده كه حج گزاردن از بهترين مصاديق بندگي است. (5) و اينكه گفته شده اگر مكه از حج گزار خالي شود، امت مسلمان هلاك مي گردند.(6) مي توان گفت منظور جدائي از بندگي است و آيا چه نابودي بدتر و دردناكتر از دين گريزي و كفران نعمات و در نتيجه فقدان معنويت در جامعه، مي شناسيد؟

براي اولين بار، اولين انسان ها حضرت آدم(ع) و حوا اولين حاجيان تاريخ لقب گرفتند. بعد از آن حجرالاسود در كوه ابوقبيس بود تا در جريان عذاب قوم نوح و فراگرفتن آب بر روي كره زمين، تنها جايي باشد كه زير آب نرود و حتي در همان حال، حضرت نوح (ع) سوار بر كشتي به طواف خانه خدا بپردازد و عبادت كند.(7)

بعدها زوج ديگري، عامل تجديد مناسك حج شدند و نداي حج براي اولين بار جهاني شد و حضرت ابراهيم(ع)  و همسرش هاجر بودند كه اين امر مهم از جانب خداوند را جامه عمل پوشاندند. هاجري كه به فرمان الهي با كودك خردسالش در صحرايي بي آب و علف توسط ابراهيم (ع) رها شد تا از آزمايش بندگي سربلند بيرون آيند. آن گاه در مقام تسليم ميان صفا و مروه سعي كرد. پس زمزم زير پاي حضرت اسماعيل (ع) جاري گشت و اين هنوز ابتداي راه آن ها بود. زيرا امتحان مهمتري براي حضرت ابراهيم (ع) در نظر گرفته شده بود و آن قرباني كردن تمام علاقه و آرزوي ابراهيم (ع) يعني اسماعيل(ع) بود و فقط آنانكه به مقام تسليم رسيده باشند مي توانند از اين امتحان سربلند  باشند. بعد از اين بود كه پدر و پسر صلاحيت يافتند تا خانه كعبه را بنا كنند و همه عالم را به حج بخوانند. زيرا آن تكليفي است از جانب خداوند كه بر همه جهانيان است. به همين خاطر هم هست كه خداوند فرمود:«در ميان مردم براي اداي حج بانگ در ده»(8)و گروه و طايفه خاصي را معين نفرمود. آن گاه ابراهيم(ع) به ركني از كعبه نشست و ندا در داد: «به حج بيا! به حج بيا!» مردمي كه در صلب رجال بودند جواب دادند: «اي دعوت كننده مطيعيم! اي دعوت كننده مطيعيم!» (9) و اين گونه جهانيان به حج فراخوانده شدند.

و از آن پس مكه مکرمه شهري شد كه زائران خانه خدا را در خود جاي داد. اما آيين حج در طول تاريخ دستخوش تحريفاتي بسيار شد. آن گونه كه محل عبادت بت ها شد و به جز اندكي كه خداي يگانه را در اين خانه مي پرستيدند و زيارت مي كردند، هر قبيله و قومي بت مخصوص خويش را عبادت كرده حتي در مناسك ديگر حج هم توحيد فراموش شد و جز آنان كه بر دين حنيف بودند، اكثر حاجيان بت مي پرستيدند و اين وضع به همين منوال ادامه مي يافت تا آخرين پيامبر الهي مبعوث شد و بت هاي كعبه به دست مبارك حضرت علي (ع)، جانشين بر حق پيامبر(ص) شكسته شد و باري ديگر حج زنده شد و از جانب خدا و رسول، آئين حج احياء گرديد و در كلام نوراني ايشان و ائمه معصومين(ع) سفارش بسيار بر حج گزاردن شد تا آنجا كه امام صادق(ع) فرمود: «به چيزي همچون سكوت و رفتن به خانه خدا، خدا را كسي بنده نشد.» (10)

مولاي متقيان اميرمومنان علي(ع) نيز در مورد حج به عنوان يكي از مهمترين مصاديق بندگي فرمودند: «خداوند حج را بر شما واجب كرده، آنجا را قبله مردمان ساخت و آن را براي دينداران نشانه فروتني در برابر عظمت او و اعتراف به عزت و بزرگواري خداوند قرار داد و از ميان بندگان خود، افراد گوش به فرماني را برگزيد كه دعوت او را پذيرفته، گفتارش را گوش فرا دادند و بر جايگاه پيامبران ايستادند و چونان فرشتگاني شدند كه بر گرداگرد عرش خدا طواف كردند و در بازار عبادت حق تعالي سودها برگرفتند.»(11)

و نيز فرمودند: «خداوند كعبه را براي اسلام نشان و براي پناه آورندگان به آن، حرم قرار داد. حج گزاري را واجب كرد، حق او را به مردم شناساند و زيارتش را بر شما نوشت و فرمود: بر هركس كه مي تواند و استطاعت دارد كه بر اين خانه راه يابد حج واجب است و آن كه كفر ورزيد، سرباز زند پس همانا خداوند از جهانيان بي نياز است.»(12)

اسم حج را حجة الاسلام مي گويند و خود اين اسم گذاري نشانگر اين حقيقت است كه تا اين عمل را انجام ندهيم، مسلم نيستيم و همانگونه كه در آيه 97 سوره آل عمران آمده، چشم پوشي از حج، كفران است و كساني كه از حج اعراض مي كنند، كافر هستند. بنابراين، حج بيانگر اسلام و تسليم است و اسلام ديني است كه خدا پذيرفته است. يك بعد اسلام كه در حج تجلي دارد، بعد تاريخي آن است، چون ديني كه خداوند براي انسان پذيرفته اسلام است. و اين اسلام جرياني است كه خداوند همه انبياء را به آن وصيت نموده است كه از آدم (ع) شروع و به خاتم پیامبران(ص) ختم مي شود.(13) و از همان ابتدا هم حج بوده است. حتي قبل از وجود آدم (ع) و بعد از او بر پيامبران واجب شده است و بعد از آخرين پيامبر خداوند، حضرت محمد (ص) اين وجوب براي همه مردم به صورت صريح عنوان شده است.(14) آنچنانكه ابراهيم(ع) نيز امت خويش را به حج فراخواند. (15)

به فرموده علي(ع) «حج، علم و آيينه تمام نماي اسلام است.»(16) اسلام ديني است جامع و ذو وجوه؛ پس حج نيز اين گونه است. اسلام مكتبي منسجم و كليتي همتافته است و زندگي و زايندگي آن در پرتو اين كليت و انسجام رخ مي نمايد و لذا مثله كردن آن حاصلي جز مرگ يا نسخ مكتب نخواهد داشت.(17)

اسلام داراي مباني و اركاني است كه بر آنها بنا شده و بدان ها تكيه داده است و بدون وجود آنها فرو مي ريزد و يكي از اين اركان حج است. (18) بنابراين كسي كه عمدا حج نگزارد، ركني از اركان دين الهي خويش را نابود كرده و در نتيجه اسلام كامل را از بين برده است. از همين رو خداوند درباره ترك عمدي حج فرموده است: «و هر كس كه كافر شد، پس به يقين خدا از جهانيان بي نياز است».(19) در اين آيه، ترك عمدي حج تعبير به كفر شده است حتی اگر آن كه شخص در ايمان و اعتقاد كافر نباشد. پس مي توان گفت كه حج عامل قوام دين است. همان گونه كه امام كعبه را عامل قوام و پايداري دين و دنياي مردم قرار داده است.(20) و به همين خاطر است كه معصوم مي فرمايد: «لايزال الدين قائما ما قامت الكعبه»(21) و تعبير زيباي امام حسين(ع) را مي فهميم كه فرمود: «حج و عمره به جاي آوريد تا ايمانتان شايسته گردد». (22)

همان طور كه در ابتدا عرض شد، هدف اصلي آفرينش انسان، شناخت خدا و رسيدن به محبت و انس به خدا و صفات نيكوي الهي و مقام خليفة اللّهي است. و اين مستلزم صفاي باطن و پاكي روح از شهوات، خودداري از لذات و دوري از خطام دنيوي و تحمل رنج و كوشش در اين راه و خالصانه خدا را ياد كردن و متوجه ساختن قلب به سوي اوست و از اين رو عباداتي مشتمل بر اين امور مقرر شده، چه بعضي از آن ها عبارت است از انفاق مالي كه موجب جدايي از حطام و هيزم هاي دنيوي است، مانند زكات و خمس و صدقات؛ و پاره اي از عبادات عبارت است از خودداري از شهوات و لذات، مانند روزه؛ و بعضي عبارت است از ذكر و ياد خدا و متوجه گرداندن قلب به سوي او، مانند نماز.

و حج در ميان عبادات، در بردارنده تمام اين امور به اضافه چيزهاي ديگر است. زيرا حج عبارتست از مهاجرت از وطن و خستگي بدن ها و انفاق اعمال و انقطاع آمال و تحمل زحمت ها و تجديد ميثاق و حضور مشاعر و شهود شعائر و در اعمال آن ياد و ذكر خدا از هر گونه شوائبي پاك مي گردد و شخص با انواع طاعات و عبادات به خدا روي مي آورد و در عبوديت و بندگي به مرحله كمال مي رسد.(23) پس در واقع، حج ، آزمايشي ديگر براي بندگي است. اميرمومنان علی(ع) در اين باره در خطبه قاصعه فرموده اند: «خداوند خانه اش را كه وسيله قيام و قوام مردم است، در منطقه كوهستاني و پر از سنگلاخ و در ميان كوه هاي سخت و شن هاي نرم و چشمه هاي كم آب و روستاهاي پراكنده قرار داد و از آدم(ع) و فرزندان او خواست تا روي به آن خانه نهند و دل هاي خود را به سوي آن متوجه سازند تا از روي خواري شانه هايشان را جنبانده، گرداگرد آن لااله الا الله گويند و خاك آلوده و مو پريشان گام بردارند، در امتحاني بزرگ و آزمايشي سخت و دشوار فرمانبرداران را از نافرمانان جدا سازد. اگر خدا مي خواست مي توانست خانه خود را در بهترين و زيباترين نقطه روي زمين قرار دهد و سنگ هاي آن را از زمرد سبز و ياقوت سرخ فام بپا سازد، ليكن خداوند بندگان خود را با انواع سختي ها آزمايش مي كند و با مجاهدت هاي گوناگوني به بندگي وا مي دارد، با دشواري ها و ناخوشايندي ها آنان را مي آزمايد تا كبر و خودپسندي را قلوبشان بزدايند و فروتني را جايگزين آن سازند».(24)

اما امروز، به نظر می رسد در عصر سرعت و پيشرفت لحظه به لحظه علم، آدميان پیگیری و حرکت به سوی رشد معنوی را چونان که باید دنبال نمی کنند. و حجّ از مهمترين دستورات اسلام و اركان دين الهي است كه بندگي خداوند با آن اتمام مي يابد و تمام گناهان ايشان بخشوده مي شود . پس همچون كودكي كه تازه بدنيا آمده است، از همه گناهان پاك مي شوند.(25) همان طور كه توبه آدم (ع) پذيرفته شد كه جبرائيل موضع كعبه را به او نشان داد و آئين حج را تعليمش نمود. و آن گاه بعد از پايان مناسك بود كه توبه آدم پذيرفته شد. زيرا آدم(ع) عرضه داشت: «خداوندا! براي هر عاملي مزدي است. براي من كه حج گزاردم چه مزدي تعيين نمودي پاسخ آمد، گناه تو بخشيده شد». (26) در لسان اخبار نيز مي بينيم كه معصومين(ع) همين گونه فرموده اند. چنانکه از امام علي(ع) نقل شده كه فرمود: «خدا را! خدا را! راجع به خانه خدايتان تا زنده ايد از شما تهي مباد! چون محض ترك آن مهلت همگان براي شما نيست. و از قصد آن كمترين نتيجه، آمرزش گناهان است.» (27)

اگر اعمال حج را بنگريم؛ مي بينيم زيارت خانه خدا؛ بريدن از دنيا و اعتراف به گناهان و دفع شيطان و در واقع بنده خالص شدن است. به همين جهت است كه گناهان پيشين حج گزار، بخشيده شده و بر او بهشت واجب مي شود.(28) البته همان گونه كه پيامبر اكرم (ص) فرموده اند، بايد با معرفت حج نمود و با توجه به ترك گناه همراهش كرد تا اين خواص بر حجمان مترتب شود.(29) و نيز بايد از ابتدا شروع كرده و مراقب اعمال خود بود.(30) پيامبر اكرم (ص) روز غدير خم فرمود: «اي مردم! خانه خدا را حج گزاريد كه هيچ خاندان وارد آن نشد، جز اينكه خداوند، گناه گذشته او را تا آن زمان ناديده گرفت. و حجش كه پايان يافت بايد عمل از نو شروع كند.«(31)

آن قدر این سفر مهم است که ائمه اطهار(ع) اصحاب خود را به قناعت در زندگی توصیه و سفارش می کردند تا بتوانند هر ساله به حج روند.(32) و اما امسال که توفیق بندگی به خاطر شرایط بیماری فراگیر به گونه ای شد که خانه خدا از حاجیان خالی شد، این افسوس برای بندگان و نیز فرشتگان الهی ناگزیر است چرا که حتی فرشتگان نیز افسوس می خورند که چرا آدمیان حج را ترک کردند و برای آنها دعا می کنند. موید عرض بنده این کلام نورانی حضرت امام صادق(ع) است که فرموده اند: «کسی که از شأن او هر ساله حج است، سالی اگر نرفت؛ فرشتگان زمین به فرشتگان کوه گویند: فلانی را از دست داده ایم. او را جستجو کنید. او را بجوید و نیابند. گویند: ای خدا، اگر مانعش دینی است آن را ادا کن، اگر مرضی است شفایش ده، اگر فقری است بی نیازش کن، اگر مانعش زندان است، آزادش نما، اگر مانعش کار است بر او فراخی بده. مردم برای خویش دعا کنند و فرشتگان برای اینان.»(33)

در پایان از محضر باریتعالی می خواهیم معنویت در جامعه اسلامی ما، هر روز بیش از پیش گسترده گردد تا آماده تحویل به حضرت صاحب العصر و الزمان(عج) گردد. که روزی خواهد آمد و در خانه خدا، به اذن الهی ظهور خواهد کرد و دعوت خویش را جهانی نموده و جهان را سرشار از عدل و داد خواهد کرد.

چه زیباست دعای حضرت ابراهیم(ع) در خانه خدا پس از مناسک حج و در مورد نسل خویش که ما هم در پایان کلام زمزمه می کنیم و تبرّک می جوئیم: «ربنا واجعلنا مسلمین لک و من ذریتنا أمة مسلمة لک و أرنا مناسکنا و تب علینا إنک أنت التواب الرحیم»(34). «خدایا ما را تسلیم شدگان درگاهت قرار ده و از نسلمان نیز امتی بوجود آور که تسلیم درگاه تو باشند و مناسک حج را به ما بیاموز و توبه مان بپذیر که تو توبه پذیر و بخشاینده ای.»

پی نوشت ها

سوره مبارکه روم، آیه 30.
سوره مبارکه ذاریات، آیه 56.
من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 74.
رساله نوین فقهی تربیتی، بی آزار شیرازی، عبدالکریم، ص 78.
مستدرک الوسائل، ج9، ص19، ش14. (ما عبد الله بشیء مثل الصمت و المشی إلی بیته)
فروع الکافی، ج4، ص267.
فروع الکافی، ج4، ص211.
سوره مبارکه حج، آیه 27.
من لا یحضره الفقیه، ج2، ص232(باب الانبیاء، ش2282)
مستدرک الوسائل، ج9، ص19.
نهج البلاغه، خطبه اول.
نهج البلاغه، خطبه اول.
حقیقت حج، صفائی حائری، صص 8و9.
سوره مبارکه آل عمران، آیه 97.
سوره مبارکه حج، آیه 27.
نهج البلاغه، خطبه اول.(جعله الله سبحانه و تعالی للاسلام علماً)
کتاب حج(مجموعه مقالات)، ص 8.
من لا یحضره الفقیه، ج2، ص 74.
سوره مبارکه آل عمران، آیه 97.
تفسیر نور الثقلین(تصحیح سیدهاشم رسولی محلاتی)، ج1، ص564.
وسائل الشیعة، ج11، ص21.
وسائل الشیعة، ج11، ص15.
رساله نوین، ص 78.
نهج البلاغة، خطبه قاصعة.
فروع الکافی، ج4، ص250، ش2.
فروع الکافی، ج4، ص194.
فروع الکافی، ج7، ص53.
فروع الکافی، ج4، صص250و251.
بحار الانوار، ج37، ص214.
فروع الکافی، ج4، صص250و251.
بحار الانوار، ج37، ص214.
فروع الکافی، ج4، ص253، ش16.
فروع الکافی، ج4، ص261، ش47.
سوره مبارکه بقره، آیه 128.

منبع: اخبار پژوهشکده اسلام تمدنی
کلمات کليدي
اخبار پژوهشکده اسلام تمدنی, مجتبي فاني
 
امتیاز دهی
 
 

[Part_Lang]
[Control]
تعداد بازديد اين صفحه: 783
Guest (PortalGuest)

پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامي - دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم
مجری سایت : شرکت سیگما