فلسفه ملاصدرا را بیشتر ما به عنوان یک دستگاه فلسفی می شناسیم، از آنجا که ویژگی های هر دستگاه فلسفی اقتضا می کند که از آن دستگاه بتوان در بیشتر قلمرو ها حوزه اندیشه مبانی نظری استخراج کرد آیا حکمت متعالیه چنین ویژگی را دارد؟ آیا می توان از فلسفه سیاسی نظامند در حکمت متعالیه سخن گفت؟
پاسخ بنده مثبت است. به نظر می رسد دستگاه فلسفی حکمت متعالیه به عنوان یک دستگاه فلسفی به اندازه ای توان مند هست که اولاً در کنار دیگر دستگاه های فلسفه اسلامی و بلکه در صدر آنان بایستد و ثانیاً بتواند دیگر دانش ها و از جمله حوزه گسترده علوم سیاسی و به خصوص مباحث اندیشه سیاسی را پشتیبانی نماید. توجه به این نکته که صدرالمتألهین به عنوان نظام دهنده به این حکمت به فلسفه های پیش از خود اشراف کاملی دارد و با این اشراف است که از حکمت مشاء و اصالت ماهیت رویگردان می شود و با پذیرش اصالت وجود دست به تأسیس حکمت متعالیه می زند نشان دهنده این است که ملاصدرا آگاهانه دست به تأسیس این حکمت زده است. بنابراین ما از یک دستگاه نظام مند و هدف مند و جامع سخن می گوییم که واجد توان مند سازی علوم انسانی به طور عام و علوم سیاسی به طور خاص است. در بخش فلسفه سیاسی نیز مواد فلسفه سیاسی در آثار ملاصدرا وجود دارد که باید ارائه شود. من در کتاب فلسفه سیاسی صدرالمتألهین تلاش کرده ام فلسفه سیاسی ایشان را ارائه نمایم.
آیا می توان مبانی اندیشه های سیاسی فلسفه ملاصدرا را در حکومت های اسلامی بعدی و حتی در اندیشه های افراد سیاسی مشروطه یا معاصر پیگیری کرد؟
درباره این موضوع بحث های زیادی به خصوص به نحو ایجابی انجام شده است. اجمالاً دیدگاه های متعارضی در این موضوع طرح شده است. اما از نگاه ایجابی دو بحث می تواند مطرح شود: یکی این که آیا حکمت متعالیه در تحولات معاصر اعم از نهضت مشروطیت و انقلاب اسلامی نقش ایفا کرده است یا خیر؟ و دیگر این که پشتوانه فلسفی و خردورزانه بومی حرکت ها و جنبش های دوره معاصر مانند نهضت مشروطیت و انقلاب اسلامی چیست؟ آنچه بنده و برخی دیگر از صاحب نظران از آن دفاع می کنیم این است که حکمت متعالیه به عنوان پشتوانه فلسفی انقلاب اسلامی می تواند مورد توجه باشد و از این نظر در تحولات معاصر نقش آفرین بوده است. به ویژه حضور حکمای حکمت متعالیه مانند امام خمینی و استاد مطهری در نقش رهبری انقلاب اسلامی قابل توجه است. (برای بحث تفصیلی ارجاع می دهم به نوشته ها و مصاحبه های خودم در این زمینه). گذشته از پشتیبانی فلسفی انقلاب اسلامی، درباره نهضت مشروطیت نیز میتوان رگه های فلسفه اسلامی را ردیابی نمود به ویژه در آثار اندیشمندانی مانند آخوند خراسانی و علامه نایینی. پشتوانه فلسفی حکمت متعالیه برای تحولات معاصر البته به معنای عدم حضور دیگر دانش های اسلامی در این تحولات نیست اما طبیعی است که نمی توان اهمیت حضور و پشتیبانی مباحث فلسفه را نادیده انگاشت و یا این که ارزش آن را هم پای دیگر دانش ها به شمار آورد.
از آنجایی که اندیشه سیاسی در حوزه اسلامی اندیشه ای نوپا است آیا می توان با ریشه های اندیشه سیاسی حکمت متعالیه آن را سترگ کرد؟ یا این اندیشه می تواند پایه و مبانی علمی سیاست باشد؟ یا باید گفت زمین و زمانه این اندیشه هم مانند تاریخ آن گذشته است و می توان از آن به عنوان بخشی از تاریخ اندیشه ایران یاد کرد. چون عده ای معتقدند آنچه ملاصدرا در سیاست گفته نوآوری نیست بلکه اصلاح اندیشه های دیگری چون فارابی است. این ادعا را قبول دارید؟
اگرچه اندیشه سیاسی در حوزه اسلامی را اندیشه ای نوپا نمی دانم اما به طور مسلم برخی از مباحثی که توسط فلاسفه مطرح شده است مشمول مرور زمان شده و جنبه تاریخی به خود گرفته است. اما بسیاری از مباحث هم وجود دارد که می تواند مورد استفاده برای زمان حاضر باشد. درواقع دستگاهی فلسفی مانند حکمت متعالیه که از حرکت جوهری سخن می گوید این دیدگاه برای خود این دستگاه نیز کارایی و کاربرد دارد و بر این نظر هستم که این دستگاه فلسفی برخلاف دیگر دستگاههای فلسفی اسلامی، به توسط حکمای این حکمت دائم در حال بازسازی و به روز رسانی خود است. برای همین هم امروزه از نوصدرایی ها سخن می گوییم و نه دستگاهی جدید در فلسفه اسلامی. به نظرم حکمت متعالیه از زمان تأسیس توسط ملاصدرا تا کنون به طور جوهری مراتب توسعه خود را طی کرده است. به ویژه در حوزه فلسفه سیاسی و پشتیبانی از انقلاب اسلامی و بعداً نظام سیاسی جمهوری اسلامی آن هم به سبب حضور رهبران وفادار به حکمت متعالیه توانسته خود را به روز رسانی و بازسازی نماید. شاید این تعبیر برخی از اساتید هم درست باشد که ملاصدرا به عنوان نظام دهنده به حکمت متعالیه واجد «فلسفه متعالی سیاسی» است و امام خمینی به عنوان شارح و مفسر این حکمت واجد «فلسفه سیاسی متعالی» است.
درباره تکراری بودن مطالب ملاصدرا در فلسفه سیاسی تا به حال سخنان زیادی گفته شده است اما این پاسخ هم به طور مداوم تکرار شده است که باید مواد برگرفته از دیگر فیلسوفان توسط صدرالمتألهین با لحاظ دستگاه حکمت متعالیه مورد سنجش واقع شود. درواقع آنچه ملاصدرا از دیگران اخذ نموده است نمی تواند ناقض دستگاه فلسفی وی باشد. اضافه بر این که می توان این پرسش را هم از مخالفان پرسید که چرا ملاصدرا چنین مباحثی را از دیگر متفکران گرفته و در دستگاه فلسفی خویش تکرار کرده است؟ به نظر می رسد سخن منتقدان در اینجا سخنی سطحی است تا سخنی عالمانه. به هر حال چرا این پرسش مورد مداقه و پاسخ قرار نگیرد که دلایل این به اصطلاح تکراری بودن چیست و چرا این متفکر از تمام مباحث مطرح صرفاً به همین مقدار بسنده کرده و آیا این مقدار هم می تواند ناقض دستگاه فکری او باشد؟ آیا این سخن به معنای آن نیست که متفکر از مواد فلسفه خویش با خبر نبوده و ناآگاهانه دست به تکرار زده و به نقض فلسفه خود همت گماشته است؟ به هر حال نمی توان با گفتن این نکته که مباحث ملاصدرا تکراری است، دستگاه فلسفی ایشان را به پرسش گرفت و نادیده انگاشت. ما چاره ای جز رجوع و بازخوانی میراث فلسفی مان برای برخورداری از یک دستگاه و منظومه منسجم در حوزه علوم سیاسی نداریم.