توسط دکتر نعمت الله صفری فروشانی انجام شد
گزارش کمیسیون امام علی(ع) و عدالت اجتماعی
کمیسیون امام علی(ع) و عدالت اجتماعی با ریاست هیئتی متشکل از دکتر شمس الله مریجی، دکتر محمد علی میرزایی و دکتر نعمت الله صفری فروشانی در سالن جلسات منفی یک واقع در ساختمان معاونت فرهنگی تبلیغی از ساعت یازده و ربع تا دوازده و ربع برگزار شد.
ابتدا دکتر مریجی در سخنان کوتاهی، واژه اجتماعی، در عدالت اجتماعی را به این دلیل که عدالت جز در ساحت اجتماع، ظهور و بروز ندارد، اضافی توصیف نمودند. البته این نکته یک استثنا دارد و آن اینکه فرد را یک کل متشکل از اجزاء تصور نماییم. وی در ادامه افزود: انسان حب ذات دارد پس عدالت تبیینی و اجرایی از سوی او نیز به سمت خودش میل پیدا می کند، بنابراین کسی باید عدالت را تبیین کند که حب ذات نداشته باشد و بنا به تعبیر به آیت الله جوادی آملی، عین دین باشد.
سپس اولین مقاله با عنوان «اخوت دینی و کارکردهای عدالت ساز آن در وضعیت نابرابری پیچیده» به نویسندگی دکتر حبیب الله بابایی و مهدی کریمی ارایه شد.
ابتدا دکتر بابایی در توضیحات مختصری به ارایه چهارچوب مقاله پرداخت. وی مساله مقاله را برگرفته از «والزر» دانست و گفت: نظریه برابری های ساده در اجرای عدالت، عملا تفاوت های افراد را نادیده می گیرد. والزر با نظریه «برابری های پیچیده» به این مشکل پاسخ می گوید.
برابری پیچیده، نابرابری ها را فریز می کند و اجازه تسری نابرابری از یک حوزه به حوزه دیگر را نمی دهد. مقاله ارایه شده، سعی کرده که این مساله را با نظریه «برادری پیچیده»، برگرفته از کلام امام علی(ع)؛ «اما اخ لک فی الدین و اما نظیر لک فی الخلق» پاسخ گوید. این برادری یا خوت شامل اخوت ایمانی، انسانی، اسلامی و دینی است.
در اخوت پیچیده، نابرابری ها تنها کنترل می شوند، بلکه نابرابری های منفی به نابرابری های مثبت و یا خودخواسته تبدیل می شوند.
در ادامه نویسنده دوم مقاله؛ آقای مهدی کریمی توضیحات تکمیلی درباره محتوای مقاله ارایه کرد. وی گفت: دیدگاه والزر، دیدگاه عدالت را محلی می کند در حالی که الگوی برابری ساده، یک الگوی جهانی است. این الگو در ادبیات مارکس و انگلس دیده شده است.
پس از پایان ارایه مقاله، نخست هیئت رییسه نکات خود را با نویسنده در میان گذاردند.
دکتر میرزایی سوال خود را چنین مطرح کردند که آیا این نظریه با آیه «انما المومنون اخوه» منافاتی ندارد؟
از قرار معلوم، قرآن اخوت را محدود به مومنان کرده است. گویان امیرمومنان(ع) نیز به این مساله توجه داشته که فرموده: «اما اخ لک فی الدین و اما نظیر لک فی الخلق». حضرت ایشان، اخوت را در هم دینان و برای بقیه مردم، نظیر بودن در خلق را مطرح نموده است. بنابراین می توان گفت روابط انسانی، پایه اخوت نیست و اخوت مرتبه ای بالاتر است.
در همین راستا، آقای محمود حیدر؛ محقق لبنانی، مقاله ای با عنوان «فقه النظیر» دارد.
در ادامه صحبت دکتر میرزایی یکی از حضار، با توجه به این که برخی فقیهان شیعی، مومنون در جمله «انما المومنون اخوه» را حمل بر هم‌مذهبان شیعی نموده اند، مساله را قابل کنکاش بیشتری دانست.
در ادامه دکتر صفری، این سوالات را مطرح نمو:. آیا روش شما که مساله را از والزر و پاسخ را از حضرت علی(ع) بگیرید، یک روش منطقی است؟ چقدر استناد به سخنان امیرمومنان(ع) کرده اید؟ سخن یاد شده، به مالک اشتر و در راستای گوشزد کردن وظیفه حاکم نسبت به رعیت است و آیا تسری آن به آحاد افراد جامعه، صحیح است؟ آیا عدالت و برابری یک مقوله هستند و آیا اصلا می توان برابری داشت؟
نویسنده نیز به پرسش های مطرح شده پاسخ گفت. به نظر ایشان، روش به کار رفته در مقاله، صحیح بوده و رفتار حاکم با رعیت، می تواند آیینه رفتار آحاد جامعه با یکدیگر قرار گیرد و عدالت و برابری نیز بسیار به هم نزدیک بوده و یادآور یکدیگر هستند.
مقاله «التوزیع و الرقابه المالیه و اثرها فی التنمیه الاقتصادیه فی عهد امیرالمومنین علی(ع)» نگاشته استاد دانشگاه کربلا؛ دکتر زمان عبید وناس، دومین مقاله ارایه شده بود. دکتر زمان عبید وناس، در این مقاله مساله توزیع بیت المال، ثروت، فرصت ها و امکانات را از سوی امیرمومنان(ع) بررسی کرده بود. وی معتقد بود که بنا بر اسناد تاریخی، امیرمومنان(ع) در توزیع اموال شخصی خود به گونه ای متفاوت از بیت المال رفتار می کرد. در توزیع اموال عمومی، مساوات و در توزیع فرصت ها بنا به لیاقت اشخاص عمل می کرد. این نکات به همراه مراقبت قانونی از رفتار اقتصادی مردم، سبب رشد و توسعه اقتصادی زمان امیرمومنان(ع) شده بود به گونه ای که هیچ بیکاری در زمان امیرمومنان(ع) در کوفه وجود نداشت.
پس از ارایه مقاله از سوی نویسنده و به زبان عربی، دکتر میرزایی خلاصه ای از مقاله با زبان فارسی ارایه نمود. سپس حاضران به ایرادات خویش پرداختند. یکی از حاضران واژه اختلاف را در روایت «اختلاف امتی رحمه» را به خلاف دکتر زمان، به معنای ارتباط و آمد و شد دانست ولی دکتر زمان معتقد بود که اصل حدیث موجود در منابع نخستین، به گونه ای است که مراد از اختلاف، اختلاف در مکاسب و تجارت است. سپس دکتر صفری نکاتی را درباره محققان عراقی، گوشزد کردند و از دکتر زمان درخواست نمودند که آنها را به گوش محققان عرب زبان برساند. اولین نکته آن بود که عناوین مقالات محققان عرب، کلی است و مساله محور نیست. عدم رجوع به پیشینه تحقیق به ویژه تحقیقات فارسی زبان، استفاده از منابع دست دوم و عدم مراجعه به منابع متقدم و نتیجه گیری زودهنگام از دیگر نقاط ضعف محققان عرب زبان است.
پس از آن و در ساعت 12:20 جلسه برای نماز و استراحت تا ساعت 14 تعطیل شد.
در ساعت 14 مجددا جلسه با نام و یاد خدا و با ریاست هیئتی متشکل از آقایان دکتر نعمت الله صفری فروشانی، دکتر محسن عرفان و دکتر سیدباقری آغاز شد.
نخستین مقاله، با عنوان «معیارها و گونه های انصاف در اخلاق حکومتی امام علی(ع) با تاکید بر نامه 53 نهج البلاغه» متعلق به آقای دکتر محمدجواد فلاح بود.
ایشان با اشاره به اینکه یکی مباحث رایج در فضای کنونی علم اخلاق، اخلاق کاربردی است، بیان داشت:
نامه 53 نهج البلاغه یکی از بهترین متون و اسناد اسلامی برای استخراج اخلاق کاربردی و تصمیم سازی در دوراهی های اخلاقی است.
در این مقاله شاخص های هشت گانه ای برای انصاف در اخلاق حکومتی بیان شده است. این شاخص ها عبارتند از فراگیری، عقلانیت، تناسب هماهنگی با شریعت، هماهنگی با وجدان و فطرت، رضامندی و اطمینان، حق مداری و میانه روی. در ادامه به گونه های انصاف پرداخته شده است.
انصاف با خدا، انصاف با نفس، انصاف با مردم و انصاف در امور از گونه های اصلی انصاف هستند. هر یک از این گونه ها، می توانند ریزگونه هایی برای خود داشته باشند. برای نمونه؛ انصاف با خویشان، کارگزاران، نظامیان، بازرگانان، مستمندان و ... از ریزگونه ها هستند.
پس از ارایه مقاله، ابتدا دکتر صفری از هیئت رییسه، درباره اصول انتخاب معیارها و فراگیری این اصول در همه شاخص ها از نویسنده پرسش نمود. برخی از حاضران نیز سوالاتی رااز نویسنده پرسیدند. تلفیقی بودن مقاله از سیره و سخن و چگونگی رعایت آن در کل مقاله از جمله این سوالات بود که نویسنده به همه آنها به صورت اجمال پاسخ گفت.
مقاله بعدی، «امام علی(ع) و عدالت فرهنگی» متعلق به آقای احمد اولیایی، دانشجوی دکتری در رشته ارتباطات بود. نویسنده موضوع خود را یک موضوع بدون پیشینه دانست و درباره سیرمنطقی مقاله چنین گفت: در این مقاله ابتدا به مفهوم شناسی عدالت و فرهنگ و سپس به مبحث عدالت و فرهنگ از منظر امیرمومنان(ع) و پس از آن به موضوع اصلی مقاله، یعنی عدالت فرهنگی از دیدگاه امام علی(ع) پرداخته شده است.
برای استخراج مفهوم فرهنگ ازدیدگاه امیرمومنان(ع) از مفهوم مخالف آن استفاده شده است. بدین معنا که چون در هیچ جا، امیرمومنان(ع) فرهنگ را به صورت مستقیم معنا نکرده اند، به سراغ فرهنگ جاهلی رفتیم. امام علی(ع) در بسیاری از جاها، مفهوم جاهلیت و مولفه های آن رابیان و نکوهش نموده است. بنابراین با استخراج مولفه های فرهنگ جاهلی، فرهنگ علوی را در مقابل آن قرار داده و استخراج نمودیم. مولفه های فرهنگ جاهلی عبارتند از قبیله محوری، جنگ افروزی، خونریزی، حمیت، فقر مالی و فرهنگی، علم گریزی، نسب گرایی و تحقیر زنان. بنابراین فرهنگ علوی بایستی شامل مولفه هایی همچون اولویت تقوی و انسانیت بر قبیله، جنگ گریزی، حمیت ستیزی، عقل معاش، علم گرایی و ... باشد.
نتیجه مقاله آن شده است که عدالت فرهنگی در دیدگاه حضرت علی(ع)، یعنی تقابل با فرهنگ جاهلیت از مسیر اعطای حقوق فرهنگی. حقوق فرهنگی نیز در مکاتب مختلف بیان شده است. آنان مولفه هایی همچون حق آزادی بیان، آزادی در انتخاب آموزش، تشکیل اجتماعات و ... را از حقوق فرهنگی برشمرده اند. نویسنده سعی کرده حقوق فرهنگی در مکتب امیرمومنان(ع) را نیز استخراج نماید.
پس از ارایه مقاله، ابتدا دکتر صفری، از علمی بودن استفاده از اصطلاح «فرهنگ علوی» پرسیدند. نکته بعدی، تفاوت در مفهوم فرهنگ، در دو زمان «مضاف» یا «مضاف الیه» قرارگرفتن بود. پس از ایشان، حاضران نیز به بیان نکات خویش پرداختند. اختلاف در تعاریف فرهنگ، ذوابعاد بودن فرهنگ، دلیل استفاده از تعریف فرهنگ از دیدگاه تایلور و صحت و سقم «مفهوم مخالف گیری» در ارایه تعریف فرهنگ از دیدگاه حضرت علی(ع) از جمله این نکات بود که نویسنده به اختصار پاسخ هایی ارایه نمود. از جمله آنکه تعریف تایلور، عام‌ترین فرهنگ موجود است و از این رو، دهه‌هاست که مورد استفاده محققان قرار می‌گیرد.
آقای سیدعلی اصغر میرخلیلی؛ دانشجوی دکتری مدرسی معارف، گرایش انقلاب اسلامی ارایه کننده مقاله بعدی با عنوان «مفهوم شناسی عدالت و الزامات اجرایی شدن آن در سیره علوی» بود.
اهمیت عدالت در مکاتب فکری مختلف از جمله اسلام، ارایه الگوهای مختلف برای تحقق عدالت و بهترین الگو از مباحث مقدماتی مطرح شده در این مقاله بود. این مقاله سعی کرده یافته های عدالت محور خود را در سه فاز؛ گفتمان سازی، نظام سازی و الزامات اجرایی ارایه نماید. امیرمومنان(ع) با بیانات خویش، پیش از خلافت و در هنگام آن، سعی در گفتمان سازی عدالت داشت.
امام علی(ع) در فاز دوم، با تبیین شرایط انتصاب رهبر، توجه به عدالت توزیعی، توجه به ساده زیستی مسئولان، قانون مداری، نظارت مستمر به منظور بهینه سازی عملکرد سیستم و آزادی بیان سعی در نظام سازی برای پیاده سازی عدالت داشتند.در فاز سوم، توجه حضرت امیر(ع) بر مصلحت عمومی، قضاوت ها و اجرای عادلانه احکام بود. آموزه «اما اخ لک فی الدین و اما نظیر لک فی الخلق» در همین فاز مطرح می شود. در پایان ارایه مقاله، از موفقیت حضرت امیرمومنان(ع) در اجرای فازهای سه گانه سوال نمودند که نویسنده با توجه به موانع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و ... موفقیت حضرت را تام و تمام ندانست و دلیل روشن آن را «قتل لشده عدالته فی محراب عبادته» دانست. نکته بعدی که متعلق به دکتر صفری بود، یکسان بودن واژه «الزامات» با اصطلاح «روند» در ادبیات نویسنده بود که با پاسخ مثبت مواجه شد.
در اینجا، دکتر شیخ حسینی، ترجمه ای به زبان عربی از مقالات ارایه شده برای میهمانان عرب زبان ارایه نمود.
ارایه کننده بعدی، یکی از اعضای هیئت رییسه با نام دکتر امیر محسن عرفان بود.
«سبک شناسی مواجهه امیرمومنان(ع) با گسست های فعال اجتماعی در بازه زمانی حکومت امیرمومنان(ع)» تحقیق انجام شده از سوی ایشان بود. ایشان ابتدا به بیان ضرورت در دو ساحت راهبردی و کاربردی پرداخت. تعریف گسست اجتماعی به «عدم تناسب پایگاه های اجتماعی و عدم دستیابی به اهداف» نکته بعدی ایشان بود. گسست های قومی و قبیله ای، نژادی، طبقاتی و ... از جمله گسست های فعال اجتماعی زمان امام علی(ع) بود. از جمله فعالیت های امیرمومنان(ع) در این حوزه، تلاش ایشان برای احیای نظام معنایی مشترک میان جامعه بود. ترجیح امیرمومنان(ع)، استفاده از قدرت نرم به جای استفاده از قدرت سخت بود. پس از ارایه مقاله حاضران، درباره مکفی بودن نهج البلاغه در تحقیق یادشده، شاه کلید مواجهه، استفاده از داده های میان رشته‌ای و وجود استنادات تاریخی کافی در مباحث انتزاعی از نویسنده سوال کردند که ایشان نیز به فراخور، پاسخ هایی ارایه نمود.
آخرین مقاله ارایه شده، مقاله «توازن فقر و فساد و تبعیض در نهج البلاغه» متعلق به دکتر علی جعفری بود. مدیر گروه مطالعات اجتماعی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی، روش به کار رفته در مقاله را روش تحلیل محتوای کمی و محور مقاله را در امور اقتصادی دانست و گفت:
این سه مولفه، سه تجلی گاه بی عدالتی هستند. مهم ترین نکته ای که مقاله به آن پرداخته است، اولویت مبارزه با آنهاست. بدین معنا که اولویت مبارزه با کدام یک بیشتر است. با بررسی نهج البلاغه روشن شد که در نهج البلاغه، 12 مضمون معادل 18% دال بر فقر، 14 مضمون معادل 21% دال بر فساد و 42 مضمون معادل 61% دال بر تبعیض وجود دارد.
بنابراین از دیدگاه امیرمومنان(ع)، مبارزه با تبعیض در اولویت است و سه گانه فقر، فساد و تبعیض باید به صورت معکوس (تبعیض، فساد، فقر) مطرح شود. فواید زیادی بر این تحقیق مترتب است.
از جمله آنکه یک مورد وجود تبعیض در جامعه می تواند، ارزش دهها مبارزه با فقر و فساد رااز بین ببرد. دیگر آنکه وجود تبعیض فراوان در یک جامعه نشان از مشکل دار بودن حاکمیت است در حالی که حاکمیت های اسلامی نیز می توانند دارای فساد و فقر باشند و موفق به ریشه کن کردن کامل آن نشوند.
پس از این مقاله کمیسیون «امام علی(ع) و عدالت اجتماعی» به کار خود پایان داد و اعضای آن برای شرکت در مراسم اختتامیه جلسه را ترک گفتند.
منبع:
تولبد محتوای پژوهشکده تاریخ و سیره اهل بیت علیهم السلام
کمیسیون تخصصی همایش امام علی الگور عدالت و معنویت, اخبار پژوهشکده تاریخ و سیره, همایش امام علی الگوی عدالت و معنویت
|