گروه مبانی مهدویت

اهداف و وظائف گروه
گروه مبانی مهدویت، گروه علمی ـ پژوهشی است که مأموریت دارد به بررسی و تبیین بنیادهای فکری و نظری آموزه مهدویت با استفاده از مبانی عقلی و نقلی بپردازد. تمرکز اصلی این گروه بر مباحث بنیادی کلامی، تفسیری، حدیثی و تاریخی میباشد و درصدد است اصل اعتقاد و باور به مهدویت و دیدگاه اسلام درباره فرجام جهان را بحث و بررسی نماید.

حوزه های فعالیت:
1. مبانی کلامی ـ فلسفی مهدویت؛
2. مباحث درجه دوم و فلسفه مهدویت پژوهی؛
3. مسائل جدید کلامی مهدویت؛
4. آسیب شناسی و دفع و رفع شبهات حوزه مهدویت؛
5. مطالعات تطبیقی کلامی مهدویت؛
6. بررسی دیدگاه مفسران در حوزه مهدویت؛
7. بررسی سندی محتوایی و دلالی روایات مهدویت؛
8. مبانی معرفتی مهدویت پژوهی.
9. مسأله شناسی مهدویت پژوهی.
10. تطور و تحول تاریخی مهدویت.

آثار منتشر شده
درآمدی بر فلسفه مهدویت پژوهی
پژوهشی نو درباره مادر امام زمان (عج)

آثار در دست نشر

1-1. بررسی جریانات فکری انحرافی معاصردرمهدویت

بیتردید پژوهش در عرصه مهدویت برخلاف سایر عرصه‌ های پژوهشی هیچگاه از ساحت نگاه به توده باورمندان جدا نبوده و نمی‌توان بدون در نظر گرفتن رویکردهای مردمی نسبت به آن و به اصطلاح در خلأ در باره آن تحقیق و تفحص نمود. از این رو یکی از عرصه‌ های مهم پژوهشی مهدویت، نگاه به نوع نگرش توده معتقدین نسبت به این اندیشه تابناک و بررسی آسیب ‌های است که دامنگیر آنها شده است. پژوهش در این عرصه، باعث روشن شدن افق ‌های تاریک زوایای اعتقادی این اندیشه گشته و سیاست ‌گذاری در حوزه فرهنگ و ترویج آن را آسان و متناسب با نیارهای جامعه می ‌نماید. به همین خاطر پروژه «نقد و بررسی کلامی جریان های انحرافی مهدویت» در گروه مبانی بررسی و مصوب گردید، این طرح توسط محقق وکارشناس مباحث جریان شناسی مهدویت حجهالإسلام حسین حجامی و تحت نظارت حجه الإسلام عزالدین رضا نژاد انجام و پژوهش آن به اتمام رسیده و چاپ گردیده است.

1-2. شرح حال و نقش زنان عصر ولادت حضرت مهدی(عج)

حضرت مهدی(عج) آخرین گنجینۀ الهی است و آخرین امام و وصی، بنابراین حفظ جان او در دوران کودکی از اهمیت ویژه‌ ای برخوردار بوده است. گرچه خداوند با قدرت لایزال خویش می ‌توانست او را از هرگونه آفت و خطری حفظ کند ـ بدون استفاده از وسایل دنیوی ـ اما از آنجا که نظام، نظام علل و معلول است و جز برای اثبات نبوت و یا حقانیت حق از معجزه و کرامت استفاده نمی‌شود و خداوند متعال از انجام و جاری شدن امور بدون سبب و اسباب (طبیعی) می‌پرهیزد. بنابراین افرادی برای حفظ جان آن حضرت و معرفی او به جامعۀ بشری انتخاب شده‌اند و شناخت شخصیت آنها و میزان نقش این افراد در زندگی حضرت از مباحث ضروری به شمار می‌رود. از سوی دیگر پژوهش‌های فراوانی در مورد مردان تأثیرگذار در زندگی حضرت صورت گرفته و این افراد به جامعه معرفی شده‌اند اما کمتر به زنان پرداخته شده و باز کردن بابی با این عنوان ضرورت می ‌یابد.

این طرح پس از بررسی و تصویب موضوع آن در گروه مبانی مهدویت توسط محقق و پژوهشگر ارجمند سرکار خانم ناهید طیبی و با نظارت آقای دکتر نعمت الله صفری فروشانی به پایان رسید. پس از ارزیابی و تأیید شورای علمی گروه و نیز تصویب شورای پژوهشی پژوهشکده به معاونت پژوهشی پژوهشگاه جهت بررسی و نشر ارسال شد. مراحل پایانی آماده سازی جهت نشر اثر در واحد نشر پژوهشگاه در حال انجام است.

1-3. ویژگی های شیعی امام مهدی (عج) در روایات اهل سنت.

اعتقاد به ظهور حضرت امام مهدی ـ عجل الله تعالی فرجه الشریف ـ در آخر الزمان و تشکیل حکومت جهانی الهی توسط ایشان، از دیر باز به عنوان یکی از عقیده های ناب اسلامی که در روایات فراوان بدان تصریح شده است، مورد توجه دانشمندان و اندیشمندان مسلمان قرار داشته است. البته در این میان، کسانی بوده اند که به دلایل و انگیزه های مختلف، این اعتقاد را تضعیف نموده و در صدد بی‌اعتبار و غیر اصیل نشان دادن آن بوده ‌اند. از همین رو، محققان مسلمان از شیعه و بعضاً اهل سنت، با نگارش آثاری به دفاع از این عقیده پرداخته اند.

با اینکه تفکر مهدویت ریشه مشترکی میان شیعه و اهل سنت دارد و به همین جهت نقاط اشتراک فراوانی را می‌توان میان دو فرقه در این موضوع یافت، با این حال در بدو امر چنین به نظر می‌رسد که میان شیعه و اهل تسنن در این موضوع اختلاف و تفاوت عمده در بسیاری از موضوعات وجود دارد؛ بنا به نظر برخی تفاوت عقاید شیعه و سنی در اموری نظیر «عصمت»، «علم الهی»، «نصب الهی» و «تولد» حضرت مهدی ـ علیه السلام - ، فاصله ‌ای عمیق میان تفکر این دو در اعتقاد به امام مهدی عج، ایجاد کرده‌است؛ به گونه ای که نمی ‌توان تفکر مهدویت در آموزه های شیعه و اهل‌سنت را به عنوان «نقطه مشترک» و تکیه گاه «وحدت» در نظر گرفت.

در تحقیق حاضر، برخی از موضوعات مهمی که به عنوان نقاط افتراق عقیده شیعه و اهل‌سنت در موضوع «مهدویت» مطرح می باشد، با محوریت روایات نبوی فریقین، مورد بررسی قرار ‌گرفته است. در این نوشتار علاوه بر اینکه سعی شده است موضوعات اساسی تفکر مهدویت شیعه، همچون: نسب، نام پدر، تولد، نصب الهی و علم الهی در روایات اهل سنت مورد بحث قرار گیرد، علت تفاوت این دو مذهب ـ با وجود دارا بودن ریشه مشترک در این عقیده، مورد بررسی و کنکاش قرار گرفته ‌است.

بنابر‌این پژوهش حاضر متکفل برشمردن و احصاء موارد مشترک فریقین در مهدویت که در روایات اهل سنت بدان ها تصریح شده و ایشان نیز به آن‌ها معتقدند، نمی ‌باشد. زیرا چنین امری در آثار مکتوبی که در ادامه ذکر خواهد شد، مورد توجه بوده و نیازی به پژوهش جدید در این زمینه احساس نمی‌شود. بلکه بنای این تحقیق تمرکز بر موضوعاتی است که به عنوان موارد تفاوت عقیده شیعه و اهل سنت تاکنون مورد توجه و تأکید بوده و چنین به نظر رسیده‌است که از اختصاصات عقاید شیعه می‌باشد در حالی که از روایات صحیح موجود اهل سنت می‌توان آن‌ها را استخراج و استنباط نمود و در حقیقت این تحقیق در صدد استخراج این موارد از روایات اهل سنت می‌باشد. با این نگاه، پژوهش حاضر به این موضوعات پرداخته ‌است: 1 ـ نسب حضرت مهدی عج و اینکه ایشان از نسل امام حسن ع یا امام حسین ع می ‌باشند. 2 ـ نام پدر آن حضرت که گاه به عنوان یکی از برجسته‌ ترین مسایل اختلافی مطرح می‌گردد و با عنوان این که نام پدر حضرت مهدی عبدالله است، در تمایز عقاید فریقین در موضوع مهدویت را برجسته می ‌نمایند. البته این پژوهش فقط در صدد نفی منشأ این اعتقاد این گروه از اهل سنت است. 3 ـ نصب الهی امام مهدی عج بر امامت. 4 ـ علم الهی امام مهدی عج. 5 ـ تولد و حیّ بودن ایشان.

در دو فصل پایانی نیز علاوه بر بیان و تشریح نمای کلی عقاید فعلی شیعه و اهل سنت در مورد مهدویت، به علت اساسی این تفاوت پرداخته شده است؛ یعنی پاسخ به این پرسش که چرا با وجود این‌که هر دو مذهب روایات نبوی را به عنوان منبع عقاید پذیرفته ‌اند، تفاوت ‌هایی در نقل و التزام به احادیث مهدویت میان ایشان به وجود آمده است.

طرح نامه این پروژه در تاریخ 26/6/1393 مجری محترم حجت الاسلام سعید آذرشین به گروه مبانی پژوهشکده ارائه دادند ودرتاریخ 5/7/1393 در شورای علمی گروه بررسی وسپس در تاریخ 11/8/1393در شورای پژوهشی پژوهشکده نیز طرح و به تصویب رسید که صورت جلسه آن موجود می باشد وبررسی نهایی آن توسط آقای رحیم کارگر صورت گرفته است.

1-4. مجموعه مقالات آسـیب‏ شـناسـى تاریـخى گفتمـان مهـدویـت

مسئله انتظار و اعتقاد به ظهور منجى از جمله اعتقادات مشترک اغلب ادیان و آئین‏ها من جمله اسلام است. موضوع مهدویت و ظهور شخصى از خاندان پیامبر6 در آخرالزمان که حکومت قسط و عدل و داد را برقرار نموده و ریشة ظلم و ستم را برخواهد کند از جمله عقاید ریشه‏دار اسلامى است که سابقه تاریخى آن به صدر اسلام باز مى‏گردد. در آموزه‏هاى شیعى از این منجى با عنوانِ قائم آل محمد6 یاد شده است تا با مهدى موعودِ مورد نظر سایر فرق و مذاهب اسلامى تمایز قایل شده باشند.

اهمیت بحث مهدویت در تاریخ اسلام، بالاخص تشیع، به حدّى بوده است که تأثیراتِ مهمى در تاریخ تحولات فکرى ـ سیاسى و اجتماعى جامعة اسلامى حتى پیش از دوران ولادت امام دوازهم شیعى برجاى نهاده و تا امروز نیز ادامه دارد. گرچه انتظار ظهور امام مهدى4 در گرایش صحیح آن در طول تاریخ همچون نیروى محرکة تاریخ به نوعى از مبارزات سیاسى، اجتماعى و اعتراض علیه وضع موجود و حرکت به سمت جامعة مطلوب منجر شده است، اما برداشت‌هاى گوناگون و ناصواب از موضوع و مصداق مهدویت به پیدایش فرق و مذاهبِ جدید، درگیری‌هاى فرقه‏اى، ادعاهاى دروغین مهدویت، بروز و ظهور اندیشه سیاسى انفعالى و ظلم‏پذیر، نفى مشروعیت هرگونه قیام براى اصلاح جامعه و نهایتاً غیر سیاسى شده جامعة اسلامى ـ شیعى و نیز عوارض و پى‏آمدهاى منفى دیگرى نیز شده است.

با توجه به اینکه در جامعة شیعى ما، بحث مهدویت و نتایج مترتب برآن در ابعاد مختلف حیات سیاسى، اجتماعى تأثیر مستقیم دارد و هرگونه بهره‏گیرى صحیح از اندیشه مهدویت در گرو شناخت و آگاهى از فرایند تکوین و تطوراین اندیشه در بستر زمان است، ضرورت تحقیقى جامع و فراگیر و به عبارتى یک تک نگارى تاریخى در زمینة موضوع مورد بررسى، حتى‏المقدور فارغ از دخالت نگرش‏هاى کلامى و با تأکید بر به‏کارگیرى روش‏هاى علمى و استفاده از متون و منابع معتبر، موجب شد تا مسئولان محترم پژوهشکده پیشنهاد تحقیقى تاریخى در این زمینة را مطرح نمایند تا سیر و نقش و چگونگی تحولات و تجلیاتِ فکرى ـ عملى گفتمان مهدویت در تاریخ اسلام تا عصر حاضر روشن و شناخته شود.

از آنجا که ماهیت این تحقیق به لحاظ زمانى پهناگستر و انجام آن توسط یک فرد ناممکن و در صورت امکان مطلوب نبود و نهایتاً به سطحى‌نگرى مى‏انجامید، هر قسمت از تحقیق توسط پژوهشگرانى آشنا به مقطع مورد نظر تهیه شد.

بر این اساس طرحی جامع در قالب دوبخش با مدیرت مجزا در دو برش تاریخی، از صدر اسلام تا قرن دهم توسط محقق ارجمند جناب آقای دکتر حسین مفتخری و همکاران علمی ایشان و نیز از قرن دهم تا دوران معاصر توسط عضو هیئت علمی و مدیر پژوهشکده مهدویت جناب حجه الإسلام محمدتقی ربانی و همکاران علمی ایشان به انجام رسیده و جهت نشر در حال آمادهسازی و بررسی نهایی میباشد.

1-5. نقش و کارکرد قاعده لطف درمباحث کلامی مهدویت

از آنجا که مهدویت یکی از اساسی‌ترین ومهمترین اعتقادات اسلامی است تبیین؛ اثبات و دفاع از آن نیز یک امر لازم و ضروری است. برای تبیین ودفاع از یک عقیده شناخت وتبیین مبانی آن ضروری است. قاعده لطف که یکی از مبانی مهم عقلی مباحث کلامی مهدویت است بررسی نقش وجایگاه آن در مباحث مهدوی و پاسخ شبهات مطرح شده درباره آن نیز ضروری است.به ویژه آنکه یکی از شبهات اصلی مهدویت شبهاتی پیرامون قاعده لطف است، لذا در گروه مبانی مهدویت با توجه به ضرورت این مسأله و در راستای کشف نقش وکارکرد قاعده لطف در مباحث کلامی مهدویت و پاسخگویی به شبهات مربوط به قاعده لطف در زمینه مباحث کلامی مهدویت موضوع فوق را بررسی و پس از تصویب توسط محقق ارجمند حجه الإسلام سید مهدی موسوی جوردی و تحت نظارت حجهالإسلام عزالدین رضا نژاد انجام و پژوهش آن به اتمام رسید. این پروژه پس از تأیید ناظر محترم و شورای علمی گروه و متعاقباً شورای پژوهشی پژوهشکده تأیید و جهت نشر به معاونت پژوهشی پژوهشگاه جهت نشر ارسال گردید.

پروژه های در دست تحقیق

1. پروژه های علمی در حال انجـام:

أ‌. روش نقد استنادی و محتوایی روایات مهدویت

ب‌. این طرح،یکی از عناوین کلان پروژه «نقد و بررسی روایات مهدویت» است که به عنوان موظفی حجةالإسلام خدامراد سلیمیان از اعضای هیأت علمی در قالب پنج فصل درحال پژوهش است. همزمان با شروع تحقیق در جهت ارتقاء کیفیت پژوهش بیش از 15 جلسه علمی و 4 جلسه مشاوره با کارشناسان برگزار شد.

محقق محترم در این اثر با نظارت آقای دکتر نعمت الله صفری فروشانی به دنبال روشن کردن هرچه بیشتر زمینه برای مباحث مربوط به امام مهدی(عج) با استناد به روایات و اثبات امکان دستیابی و ارائه روشهایی در بررسی استنادی و محتوایی روایات مهدویت میباشد. مراحل پژوهش سه فصل از فصول پنجگانه طرح به پایان رسیده و تا پایان سال جاری این پروژه به اتمام خواهد رسید.

ت‌. تطور و تحول مطالعات مهدویت

این پروژه یکی از زیر مجموعههای کلان پروژه «فلسفه مهدویت پژوهی» است که به عنوان موظفی حجة الإسلام مجتبی گودرزی از اعضای هیأت علمی و با نظارت حجت الإسلام رضا اسلامی در قالب سه بخش در حال پژوهش است که با نگاه درجه دو و بیرونی سیر تحول و تطور، فراز و فرود، عوامل آن، رویکرد مباحث، زمینهها و شرایط و ساختار مباحث مهدوی را در پنج دوره عصر معصومین(علیهم السلام)ـ غیبت صغری ـ قرن چهارم تا هفتم ـ قرن هفتم تا پایان قرن سیزدهم و دوره معاصر بررسی می کند. بدیهی است که محوریت این تحقیق مکتوبات مهدوی است چرا که پژوهش های مهدوی با عنایت به مکتوبات مهدویت به خصوص مکتوبات مستقل و مهم مهدوی شروع میشود. و چون این مکتوبات در واقع روایات دوره معصومین (علیهم السلام)است. پژوهش در دو بخش اول و دوم به اتمام رسیده است

ث‌. بررسی تطبیقی مهدویت در فرق و مذاهب اسلامی

این طرح در راستای پاسخ به یکی از ضروری ترین نیاز جهان اسلام طراحی و تصویب شده است، بدون تردید درد و زخمی جانگاه که در میان مسلمانان از اختلاف و شقاق فراهم آمده است و هر روز آثار و عوارض آن را در جنایت و خونریزی و غصب و ویرانی جوامع اسلامی شاهدیم که متأسفانه به لحاظ جهالت و بی خردی گروه هایی از مسلمانان فضای لازم برای بهره برداری دشمنان و پیروان شیاطین فراهم آمده و هر روز دلایلی بر این درد می افزایند. در این فضا بر نخبگان و متولیان فرهنگ فرض است که با پرداختن به عرصه های وفاق و تکیه بر آموزه هایی که می توان به انسجام و وحدت جامعه اسلامی بینجامد، بپردازد. این طرح در جهت پاسخ به این مسأله و ضرورت به عنوان کلان پروژه و موظفی مدیرپژوهشکده و عضو هیأت علمی جناب حجةالإسلام محمد تقی ربانی و با نظارت حجة الإسلام محمد حسن زمانی و همکاری برخی از پژوهشگران مباحث مهدویت در حال انجام است.

این طرح با توجه به کلان بودن ماهیتش به مباحث مهدویت در فرق اسلامی در قالب چند دفتر و هر دفتر اختصاص به یکی از فِرَق اسلامی دارد (امامیه، زیدیه، اسماعیلیه، اشاعره، معتزله، وهابیت و...) با محوریت مباحث اعتقادی مهدوی در امامیه میپردازد، در انتهای پروژه مباحث مهدویت دیگر فرق با امامیه مقایسه و تطبیق میگردد.

ج‌. مسأله شناسی، معرفت شناسی و مبانی شناسی مهدویت پژوهی

در راستای پروژه فلسفه مهدویت پژوهی مباحثی چون «مسأله شناسی مهدویت پژوهی، معرفت شناسی مهدویت پژوهی و مبانی شناسی مهدویت پژوهی» و تعریف درست و شفاف از مسأله مهدویت پژوهی و ارائه الگوی تحلیل پیرامون ساختار مسأله شناسی مهدویت پژوهی و کیفیت رابطه میان مسائل مهدویت پژوهی با مبانی آن مطرح است که در این خصوص پروژه فوق در گروه مبانی در دستور کار قرار گرفت تا مباحث درجه دو و بیرونی مهدویت پژوهی تداوم پیدا نماید از این رو بعد از اتمام پروژه «درآمدی بر فلسفه مهدویت پژوهی» در سال 1391، این پروژه با اجرای حجةالإسلام حسین الهی نژاد عضو هیئت علمی پژوهشگاه آغاز گردید و در مدت یک سال یعنی سال 1392 به پایان رسید و در فرآیند ارزیابی قرار دارد.

نام اعضای هیئت علمی

1. حجتالاسلام آقای محمد تقی ربانی

2. حجتالاسلام آقای حسین الهی نژاد

3. حجتالاسلام آقای خدامرادسلیمیان

4. حجت الاسلام آقای مجتبی گودرزی

5. حجت الاسلام سید مهدی موسوی عضو گروه و محقق در جایگاه هیئت علمی

شورای علمی گروه

همان اعضای محترم گروه

مدیر گروه

حجت الاسلام حسین الهی نژاد

دبیر گروه

علی جهانگیری

آدرس، ایمیل، تلفن و فکس