مسئله نفس و بدن در حکمت صدرایی
موضوع: فلسفه
زبان: فارسی
سال نشر: 1396
تیراژ: 1100
تعداد صفحات:400
تعداد جلد: 1
نوبت چاپ: اول
سال نشر: 1396
ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

فهرست مطالب کتاب
سخني با خواننده
مقدمه
بخش اول: بنیان‌های ارتباط نفس و بدن در حکمت صدرایی
بخش دوم: تلقی ملاصدرا از نفس
بخش سوم: بدن در نگاه ملاصدرا
بخش چهارم: ترکیب صورت مجرد و ماده
بخش پنجم: ترکیب مجرد و جسمانی در نفسبخش ششم: روح بخاری و مسئله نفس و بدن
بخش هفتم: مبانی و نظریه‌های قابل استخراج از حکمت صدرایی برای تبیین نفس بخش هشتم: پیدایش جسمانی و بقای روحانی نفس
بخش نهم: آیا می‌توان نفس جسمانیه الحدوث و روحانیه البقا را جوهری نوخاسته دانست؟
کتابنامه
نمایه‌ها

هویت انسان در نظر ملاصدرا با تقریری که او از حدوث و تکامل انسانی ارائه می‌کند، دگرگونی بنیادینی در نسبت با حکمای پیش از خود دارد. در نظر او اولین مرتبه‌ای که انسان ایجاد می‌شود گرچه در عالم فیزیکی است اما جسم نیست. ملاصدرا نام این هویت غیرفیزیکی که در جهان اجسام حادث می‌شود را «جسمانی» می‌نهد.
از همین‌رو نام نظریه او در مورد انسان «جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس» است. این‌گونه آغاز اساسی در تبیین هویت انسان، اولین قدم در تفکیکی بنیادین میان نظریه او و حکمای پیشین است. با این وصف پیش از طرح مسئله اصلی نفس و بدن، یعنی ارتباط مجرد و مادی با هم، باید زمینه‌های طرح این نظریه در دستگاه فلسفی ملاصدرا روشن شوند، یا حتی باید مسائل جدیدی در فضای حکمت متعالیه مطرح شده، پاسخ آنها نیز داده شود تا بتوانیم مسئله نفس و بدن را مطرح کنیم. از اینرو طرح مطالب این کتاب به ترتیب زیر خواهد بود:

در بخش اول به بنیان‌های هستی‌شناختی و برخی نکات روش‌شناختی در مسئله نفس و بدن اشاره می‌شود؛

در بخش دوم به بررسی تلقی ملاصدرا از نفس پرداخته شده است. در این بخش به جهت حضور عنصر زمان در نفس، آن را موجودی چهار بُعدی و به جهت اکتسابِ تدریجیِ مراتبِ کمالیِ وجود در راستای غیرزمانی، بُعد پنجم را در نفس تصویر کرده‌ام. تفاوت مهمی که در این بخش میان «جسم بودن» و «جسمانی بودن» نفس در لحظه حدوث نهاده شده استلزامات فراوانی دارد که در تقریر مسائل علم النفس بسیار اثرگذار است. این تأثیرات در جای جایِ این کتاب مشهود است. پرداختن به تجرد نفس که در عین حال مراتب جسمانی را نیز با خود دارد از دیگر مسائل مهم این بخش است.

در بخش سوم، به مسئله مبهم "بدن" از نگاه ملاصدرا پرداخته شده است. در این بخش تلاش شده تا تقریری جامع از عباراتِ به ظاهر ناسازگار ملاصدرا در مورد بدن ارائه شود. در این راستا با جمع آوری عبارت ملاصدرا در مورد ماهیت بدن، دو «بدن محسوس» و «بدن اصلی» (یا بدن نوری) برای انسان تصویر شده است. در مرحله اول این استنتاج، تلاش شده صرفاً با توجه به الفاظ صریح ملاصدرا و بدون ارائه هیچگونه تحلیلی از جانب نویسنده، وجود این دو نوع بدن را برای انسان ثابت بدانیم و در مرحله بعد، تحلیلی برای پیش‌برد طرح مذکور در حل مسائل علم النفسی ارائه شده است. بدنی که به نظر ملاصدرا با بخش مجرد نفس اتحاد وجودی دارد، «بدن اصلی» است که غیر از «بدن محسوسِ عنصری» و روح بخاری است.

در بخش چهارم، وارد مسئله نفس و بدن شده تلقی ملاصدرا از ترکیب میان نفس و بدن توضیح داده شده است. در این بخش توضیح داده‌ایم که صورت مجرد با ماده هیچگونه ترکیبی ندارد، بلکه نفس، با صورت جسمانی بدن (که غیر از جسم است) اتحاد وجودی دارد.

در بخش پنجم، نحوه خاص طرح مسئله نفس و بدن در نظریه ملاصدرا تقریر شده است. مسئله نفس و بدن در این راستا به ترکیب مرتبه جسمانی و مرتبه مجرد نفس در ضمن وجود واحد، بازگشت می‌کند. در این بخش با استفاده از امکاناتی که نظریه تشکیک در وجود، برای تمایز موضوعات متناقض در گزاره‌ها در اختیار ما می‌گذارد این مسئله بررسی شده است. یکی از نکات مباحث پایانی این بخش، ارائه دو تقریر بسیار متفاوت از حضور مراتب جسمانی در ضمن نفس مجرد است. طبق یک تقریر، عین مراتب جسمانی در نفس مجرد وجود دارد؛ و طبق تقریر دیگر، مراتب جسمانی عیناً در نفس مجرد حضور ندارند، بلکه به نحو تشأن و شمول مرتبه بالاتر نسبت به مراتب پایین‌تر در نفس وجود دارند.

در بخش ششم، به مسئله مهم روح بخاری پرداخته شده است. حاصل این مباحث، آن است که روح بخاری بر فرض تحقق، رابط میان مرتبه جسمانی نفس (= بدن اصلی) و بدن محسوس است. بنابراین روح بخاری رابط میان دو امر، در عالم فیزیکی است نه رابط میان مجرد و جسمانی. در این بخش، تقریر خاصی از اشکال معروف علامه طباطبایی (ره) در مورد رابط بودن روح بخاری میان نفس و بدن ارائه شده که مبتنی بر مباحث بخش‌های قبلی است. با توجه به شواهد موجود و جایگاه تعیین شده برای روح بخاری به عنوان رابط میان جسم و جسمانی نه رابط میان مجرد و جسم.

اما در بخش هفتم، بیش از آنکه نظریات ملاصدرا توضیح داده شوند تلاش شده مبانی وجودشناختی دیگری مثل تشکیک طولی و عرْضی و سپس حرکت جوهری طولی و عرْضی از مبانی فلسفی ملاصدرا استخراج شده تا زمینه‌های تقریر نظریه نفس از دیدگاه ملاصدرا گسترده‌تر شوند. حرکت جوهری طولی، حرکتی کمال‌ساز، و حرکت جوهری عرْضی، حرکتی زمان‌ساز است. هر دوی این حرکات جوهری در نفس وجود دارد، اگرچه حرکت جوهری ضروری برای موجودات مادی، صرفاً حرکت جوهری عرْضی یا زمان‌ساز است. در این بخش از این اصول کمک گرفته شده و بحث پایانی بخش چهارم در مورد حضور عین مراتب جسمانی در نفس مجرد، بیشتر مورد بررسی قرار گرفته است. مسئله «آگاهی» نیز از جمله مسائل مهم این بخش است که تلاش شده هم ماهیت آگاهی نزد ملاصدرا و هم تجرد آن بررسی شود.

در بخش هشتم، تقریری درون‌نظریه‌ای از نظریه جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس ارائه شده است. این بخش در پی آن است تا نشان دهد که چرا به‌رغم اشتراک ملاصدرا و قائلان به حدوث روحانی و بقاء روحانی نفس، مثل ابن‌سینا، شیخ اشراق و باقی دوگانه‌انگاران در ادله تجرد نفس، ملاصدرا نفس را حادث جسمانی می‌داند. در این بخش بیش از آنکه به تقریر ادله پرداخته شود، فرایند شکل‌گیری نظریه حدوث جسمانی و بقاء روحانی نفس توضیح داده شده است. در مباحث پایانی این بخش به برخی اشکالات اساسی در مورد وحدت نفس و وحدت حرکت جوهری در نفس، اشاره شده و تلاش شده طبق اصول معرفت‌شناختی و روش‌شناختی حکمت متعالیه پاسخ مناسبی برای آنها ارائه شود.

در بخش آخر کتاب، مطالعه‌ای مقایسه‌ای میان نظریه جسمانیة الحدوث و روحانیة البقاء بودن نفس با نظریه نوخاسته‌گرایی در فلسفه ذهن صورت گرفته است. در این بخش نشان داده شده است گرچه شباهت‌هایی میان این دو نظریه مشاهده می‌شود، اما نوخاسته‌گرایی بیش از آنکه به نظریه وحدت‌انگار ملاصدرا نزدیک باشد، می‌تواند تقریری تازه از نظریات دوگانه‌انگار را پشتیبانی کند.